Czym jest szereg szumiący? Jakie są pozostałe rodzaje szeregów? Jak pomóc dziecku, które nie wymawia głosek szeregu szumiącego lub realizuje je nieprawidłowo np. międzyzębowo lub bocznie? Jakie ćwiczenia wprowadzić do terapii? Jak przygotować język oraz wargi do artykulacji tego szeregu? W jakiej kolejności wywołujemy szeregi?
Wyróżniamy szereg szumiący, syczący oraz ciszący.
Szereg szumiący składa się z głosek [sz],[ż], [cz], [dż], do szeregu syczącego zaliczamy głoski [s], [z], [c] oraz [dz], natomiast szereg ciszący to [ś], [ź], [ć], [dź]. Dziś skupię się na opisaniu metod wywoływania oraz utrwalania szeregu szumiącego.
Szereg szumiący.
Pomoc w wywołaniu głosek szeregu szumiącego należy rozpocząć od usprawniania narządów artykulacyjnych, czyli od ćwiczeń języka oraz warg. Jest to tzw. etap przygotowawczy.
Przykładowe ćwiczenia języka:
– kląskanie językiem (biegnie konik)
– wklejanie szerokiego języka w podniebienie i cofanie go w głąb jamy ustnej
– liczenie górnych zębów za pomocą języka od strony wewnętrznej
– masaż języka za pomocą zębów – delikatne żucie jego brzegów zębami trzonowymi (rozciąganie języka)
– wysuwanie szerokiego języka za usta
– robienie z języka „łyżeczki”
– unoszenie szerokiego języka na wałek dziąsłowy przy szeroko otwartych ustach
– ssanie pudrowego cukierka, kawałka gumy rozpuszczalnej lub smakowego opłatka przy szeroko otwartych ustach
-przytrzymywanie rodzynka lub cukierka na wałku dziąsłowym
– „przybijanie gwoździ”, dotykamy szerokim językiem w wałek dziąsłowy (tuż za górnymi zębami) jak młotkiem w gwoździe
– naśladowanie mlaskania
– dotykanie językiem do nosa
Przykładowe ćwiczenia warg i policzków:
– układanie warg w kształt ryjka świnki – zaokrąglone wargi wysunięte do przodu
– układanie ust w rybkę oraz ich otwieranie i zamykanie
– układanie ust jak do całusków oraz cmokanie
– naprzemiennie całus i szeroki uśmiech
– naśladowanie odgłosów z głoską [u]: hau hau, miau miau, kuku kuku, hu hu, plum plum, tup tup, puk puk, buch buch.
– naśladowanie zachowań zwierząt np. żucie trawy przez krowę, łapania przez żabę much (wysuwanie języka jak najdalej, usta wysunięte do przodu jak do całuska, otwierają się wypuszczając język na polowanie, po powrocie języka, zamknięte usta wracają na swoje miejsce), nadymanie policzków jak żaba oraz przytrzymanie.
Kolejny etap to wywoływanie głosek. Zaczynamy od [sz], następnie [ż], potem [cz], a na końcu [dż]. Zanim przejdziemy do kolejnej głoski, poprzednia musi być dobrze opanowana oraz utrwalona. Dziecko powinno dobrze ją wymawiać w różnych pozycjach w wyrazie. Uwaga, jeśli dziecko ma problem z wybrzmiewaniem głoski [sz], można spróbować zacząć od [cz].
Głoska [sz]
Najpierw uświadamiamy dziecku jak prawidłowo ułożyć usta oraz język. Najlepsza metoda to ta z użyciem lustra. Bardzo ważne przy tej głosce jest ułożenie języka w kształt „łyżeczki” – język uniesiony jest w górę, a jego boki są zbliżone do powierzchni górnych zębów. Na środku języka tworzy się w ten sposób miejsce dla przepływu powietrza. Następnie zbliżamy do siebie zęby (bez zaciskania), wargi wysuwamy do przodu w tzw. ryjek. Teraz prosimy aby dziecko podczas wydechu spróbowało wymówić [sz]. Jeśli występują trudności z prawidłowym ułożeniem narządów artykulacyjnych, możemy poprosić o wykonanie ćwiczenia z poprzedniego etapu, które kierowało język we właściwe miejsce oraz przesunąć dłonią policzki w przód, tak aby powstał ryjek. Jeśli problemy występują nadal, staramy się uwrażliwić miejsce w którym powinien znajdować się język (boki języka, nie czubek). Do tego celu możemy użyć smakowej szpatułki, rurki waflowej. Jeśli nadal występują problemy, można za pomocą szpatułki przytrzymać język w prawidłowym miejscu.
Gdy już wywołamy głoskę [sz] w izolacji, przechodzimy do jej utrwalania w logotomach, nagłosie, śródgłosie, wygłosie, aż w końcu w zdaniach oraz dłuższych wypowiedziach. Procedurę powtarzamy w przypadku każdej głoski.
Głoska [ż]
Utrwalenie głoski [sz] powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [ż]. Zasady ułożenia warg, języka oraz zębów jest identyczna jak w przypadku [sz]. Różnica polega na dźwięczności, która powinna się tu pojawić. Jeśli głoska jest wymawiana bezdźwięcznie, możemy użyć metody czucia skórnego – przykładamy rękę dziecka do naszej szyi podczas wymawiania głoski [ż], tak aby mogło poczuć wibracje. Jeśli ta metoda zawodzi, należy poprosić o wymawianie [sz] z przedłużonym [y], czyli „szyyy”, następnie przed [y], wstawiamy [ż], w ten sposób je udźwięczniając „szżyy”. Następnie przechodzimy do wypowiadania przedłużonego „ż” w otoczeniu samogłosek np., ażżża, ażżże itd., skracając wybrzmiewanie do aża, aże itd.
Głoska [cz]
Utrwalenie głosek [sz] i [ż] powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [cz]. Zasady ułożenia warg, języka oraz zębów jest identyczna jak poprzednio. Różnica polega na tym, że głoskę [sz] wymawiamy długo, natomiast [cz] jest krótkie i wybuchowe. Najłatwiej wytłumaczyć dziecku różnicę poprzez przyłożenie jego ręki do naszych ust i pokazanie różnicy w długim wymawianiu [sz] a krótkim [cz]. Aby wymówić [cz], niezbędne jest stworzenie zwarcia czubka języka z górnymi dziąsłami następnie ustawienie języka w pozycji jak do [sz], jednak bez przedłużania głoski. Jeśli występują problemy z realizacja głoski, można zacząć od wymawiania [t] przechodząc do [sz], czyli „tszy”, wypowiadane szybki i krótko przekształca się w [cz].
Głoska [dż]
Utrwalenie poprzednich głosek szeregu szumiącego, powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [dż]. Realizacja jest podobna jak [cz], różnica polega na występowaniu dźwięczności. W przypadku problemów z udźwięcznieniem stosujemy ćwiczenia analogiczne jak przy głosce [ż].
Kolejnym etapem jest utrwalanie głosek. Powinno ono występować po kolei dla każdej głoski, bezpośrednio po jej wywołaniu. Etapy to ćwiczenie głoski w izolacji, następnie w nagłosie w sylabach, logotomach, wyrazach (np. sza, szo, szu itp.). Następnie w śródgłosie (np. asza, aszo, osza, oszo, esza, esze itp.) i wygłosie (asz, osz, usz itp.). Do ćwiczeń można wykorzystywać wiele różnych zabaw m.in. memory i piotrusia logopedycznego. Gdy głoski są już wymawiane prawidłowo, ćwiczymy trudniejsze wyrazy w których występują zbitki typu „szcz”..
Następnie następuje etap automatyzacji głosek szeregu szumiącego. Do tego celu używamy wierszyków, tekstów, rymowanek, opowiadań, zachęcamy dziecko do mowy spontanicznej oraz układania historyjek obrazkowych.
Na koniec kilka słów o kolejności wywoływania szeregów.
W przypadku seplenienia międzyzębowego wszystkich głosek dentalizowanych, terapię rozpoczynamy od głoski [sz] i pozostałych głosek szeregu szumiącego, następnie syczących i na końcu ciszących. Kolejność ta jest zalecana ze względu na konieczność nauki trzymania języka za zębami, co łatwiejsze jest przy pionowej pozycji języka.
Gdy występuje seplenienie boczne, terapię należy rozpocząć od głoski [s], gdyż konieczna jest nauka kierowania przepływu powietrza przez środek a nie bok jamy ustnej.