Dziś opowiem o szeregu syczącym. Jak pomóc dziecku, które nie wymawia głosek tego szeregu lub realizuje je nieprawidłowo? Jakie ćwiczenia wprowadzić do terapii? Jak przygotować język oraz wargi do artykulacji tego szeregu?
Szereg syczący składa się z głosek [s], [z], [c] oraz [dz].
Pomoc w wywołaniu głosek szeregu syczącego należy rozpocząć od usprawniania narządów artykulacyjnych, czyli od ćwiczeń języka, warg oraz ćwiczeń oddechowych. Jest to tzw. etap przygotowawczy.
Przykładowe ćwiczenia języka:
– wysuwanie szerokiego języka do przodu,
– wysuwanie wąskiego języka do przodu,
– robienie łyżeczki z języka,
– masaż języka za pomocą zębów – delikatne żucie jego brzegów zębami trzonowymi (rozciąganie języka),
– cofanie języka od dolnych zębów w głąb jamy ustnej,
– wymiatanie „śmieci” zza dolnych zębów za pomocą języka,
Przykładowe ćwiczenia warg i policzków:
– układanie warg w uśmiech z wymawianiem głoski [i],
– układanie ust w szeroki uśmiech z pokazywaniem zębów a następnie w wąski uśmiech z zakrytymi zębami,
– układanie ust do uśmiechu i powrót do pozycji naturalnej,
– układanie ust z szerokiego uśmiechu do głoski [u].
Przykładowe ćwiczenia oddechowe:
-dmuchanie na wiatraczki,
– dmuchanie kierunkowe np. na płomień świecy, z odległości, która nie powoli na zgaszenie płomienia, lecz będzie go wyginać,
– dmuchanie na piórka, pomponiki, watę,
– dmuchanie na piłeczki/papierowe łódki w misce z wodą,
– dmuchanie pomponików lub kuleczek z waty,
– zabawy bańkami mydlanymi,
– „siłowanie się” z drugą osobą siedzącą naprzeciw, kto przedmucha piłeczkę pingpnową na połowę rywala,
– dmuchanie przez słomkę do szklanki z wodą, stopniowo zwiększając gęstość płynu w który dziecko dmucha,
– nadmuchiwanie balonów, rurek urodzinowych, dmuchanie w gwizdek,
– próby gwizdania,
– zabawy z wykorzystaniem dmuchajki,
– gra na instrumentach typu flet, trąbka,
– dmuchanie na piórko, tak aby nie opadło poniżej twarzy ćwiczącego.
Kolejny etap to wywoływanie głosek. Zaczynamy od [s], następnie przechodzimy do [z],potem [c], a na końcu [dz]. Zanim przejdziemy do kolejnej głoski, poprzednia musi być dobrze opanowana oraz utrwalona. Dziecko powinno dobrze ją wymawiać w różnych pozycjach w wyrazie. Uwaga, jeśli dziecko ma problem z wybrzmiewaniem głoski [s], można spróbować zacząć od [c].
Głoska [s]
Najpierw uświadamiamy dziecku jak prawidłowo ułożyć usta oraz język. Najlepsza metoda to ta z użyciem lustra. Czyli układamy czubek języka za dolnymi zębami, tworzymy z niego rynienkę – boki języka są uniesione i dociśnięte w okolicy kłów, zęby zbliżamy do siebie (bez zaciskania), wargi układamy w łagodny uśmiech. Wybrzmiewamy głoskę [s], zbliżając dłoń dziecka do naszych ust, zwracając jego uwagę na to, że powietrze przepływa środkiem ust. Teraz prosimy aby dziecko podczas wydechu spróbowało wymówić [s]. Jeśli występują trudności z prawidłowym ułożeniem narządów artykulacyjnych, możemy poprosić o wykonanie ćwiczenia oddechowego z poprzedniego etapu, które kierowało właściwie przepływ powietrza, usta są spłaszczone jak przy delikatnym uśmiechu. Jeśli nadal pojawiają się problemy z odpowiednim ułożeniem języka (w rynienkę) to należy zacząć od ćwiczeń z wykorzystaniem paluszka lub słomki, podczas których dziecko będzie miało otaczać je brzegami języka. Przy utrzymujących się trudnościach poleca się wypowiadać [e], a następnie zbliżać do siebie zęby, podejmując próbę wybrzmiewania [s]. Innym sposobem jest wymawianie [f] z odsuwaniem dolnej wargi od górnych siekaczy.
Gdy już wywołamy głoskę [s] w izolacji, przechodzimy do jej utrwalania w logotomach, nagłosie, śródgłosie, wygłosie, aż w końcu w zdaniach oraz dłuższych wypowiedziach. Procedurę powtarzamy w przypadku każdej głoski.
Głoska [z]
Utrwalenie głoski [s] powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [z]. Zasady ułożenia warg, języka oraz zębów jest identyczna jak w przypadku [s]. Różnica polega na dźwięczności, która powinna się tu pojawić. Jeśli głoska jest wymawiana bezdźwięcznie, możemy użyć metody czucia skórnego – przykładamy rękę dziecka do naszej szyi podczas wymawiania głoski [z], tak aby mogło poczuć wibracje. Jeśli ta metoda zawodzi, należy poprosić o wymawianie [d] lub [w] z odsuwaniem kącików ust oraz zbliżaniem do siebie zębów.
Głoska [c]
Utrwalenie głosek [s] i [z] powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [c]. Zasady ułożenia warg, języka oraz zębów są bardzo podobne. Różnica polega na tym, że głoskę [s] wymawiamy długo, natomiast [c] jest krótkie i wybuchowe. Głoska [c] jest wymawiana dwuetapowo, najpierw występuje zwarcie czubka języka z pograniczem górnych zębów i dziąseł, które przechodzi w szczelinę jak przy [s]. Najłatwiej wytłumaczyć dziecku różnicę poprzez przyłożenie jego ręki do naszych ust i pokazanie różnicy w długim i ciągłym wymawianiu [s] a krótkim, przerywanym [c]. Jeśli występują problemy z realizacja głoski, można zacząć od wymawiania [t] przechodząc do [c].
Głoska [dz]
Utrwalenie poprzednich głosek szeregu syczącego, powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [dz]. Realizacja jest podobna jak [c], różnica polega na występowaniu dźwięczności. W przypadku problemów z udźwięcznieniem stosujemy ćwiczenia analogiczne jak przy głosce [z]. Jeśli nadal występują trudności, można polecić dziecku wymawianie głoski [d],przy jednoczesnym odsuwaniu kącików ust maksymalnie w tył lub szybkie wymawianie po sobie głosek [d] i [z], w efekcie czego pojawi się [dz].
Kolejnym etapem jest utrwalanie głosek. Powinno ono występować po kolei dla każdej głoski, bezpośrednio po jej wywołaniu. Etapy to ćwiczenie głoski w izolacji, następnie w nagłosie w sylabach, logotomach, wyrazach (np. sa, so, su itp.). Następnie w śródgłosie (np. asa, aso, osa, oso, esa, ese itp.) i wygłosie (as, os, us itp.). Do ćwiczeń można wykorzystywać wiele różnych zabaw m.in. memory i piotrusia logopedycznego. Gdy głoski są już wymawiane prawidłowo, ćwiczymy trudniejsze wyrazy w których występują zbitki typu „sc”.
Następnie następuje etap automatyzacji głosek szeregu syczącego. Do tego celu używamy wierszyków, tekstów, rymowanek, opowiadań, zachęcamy dziecko do mowy spontanicznej oraz układania historyjek obrazkowych.