Czym jest szereg ciszący. Jak pomóc dziecku, które nie wymawia głosek tego szeregu lub realizuje je nieprawidłowo? Jakie ćwiczenia wprowadzić do terapii? Jak przygotować narządy artykulacyjne do realizacji tego szeregu?
Szereg syczący składa się z głosek [ś], [ź], [ć] oraz [dź].
Pomoc w wywołaniu głosek szeregu ciszącego należy rozpocząć od usprawniania narządów artykulacyjnych, czyli od ćwiczeń języka oraz warg. Jest to tzw. etap przygotowawczy.
Przykładowe ćwiczenia języka:
– opieranie czubka języka o dolne zęby i unoszenie jego środa do podniebienia tzw. koci grzbiet,
– oblizywanie dolnych zębów od wewnętrznej strony za pomocą języka,
– liczenie dolnych zębów za pomocą języka od strony wewnętrznej,
– naśladowanie śmiechu „hi hi hi”, na przemian głośno i cicho,
–naśladowanie rżenia konia „ihihihi”,
– ukłanie języka w kształt „łyżeczki”,
Przykładowe ćwiczenia warg i policzków:
– układanie warg jak do wymawiania głoski [u] a następnie jak do [i],
– układanie ust w lekki uśmiech a następnie powrót do pozycji neutralnej,
– układanie ust w minę rybki – ściskanie kącików ust oraz naprzemienne otwieranie i zamykanie środkowej części warg
Kolejny etap to wywoływanie głosek. Zaczynamy od [ś], następnie przechodzimy do [ź],potem [ć], a na końcu [dź]. Zanim przejdziemy do kolejnej głoski, poprzednia musi być dobrze opanowana oraz utrwalona. Dziecko powinno dobrze ją wymawiać w różnych pozycjach w wyrazie.
Głoska [ś]
Najpierw uświadamiamy dziecku jak prawidłowo ułożyć usta oraz język. Można do tego celu użyć lustra. Środek języka podczas wymawiania tej głoski unosi się ku podniebieniu, czubek języka nie zapiera się o dolne zęby. Zęby są do siebie zbliżone, lecz nie zaciskają się. Usta są rozciągnięte. Następnie wybrzmiewamy głoskę [ś], zbliżając dłoń dziecka do naszych ust, zwracając jego uwagę na to, że powietrze przepływa środkiem ust. W taki sposób osłuchujemy dziecko z brzmieniem głoski. Teraz prosimy aby dziecko podczas wydechu spróbowało wymówić [ś]. Jeśli pojawiają się problemy z wybrzmiewaniem głoski rozpoczynamy od ćwiczeń w przedłużonym wymawianiu „iiii” oraz „hiii” szeptem z równoczesnym zbliżeniem zębów. W przypadku występowania dalszych problemów, poleca się za pomocą szpatułki, delikatnie cofać język w głąb jamy ustnej podczas wymawiania [s]. Jeśli problemy dalej się utrzymują można wykorzystać metodę przekształceń tj. poprosić dziecko o wymawianie głoski [ń] przy zaciśniętych skrzydełkach nosa. Ten sposób pozwala na uzyskanie wszystkich głosek szeregu ciszącego, w zależności od sposobu wymawiania [ń]– dla uzyskania [ś] wymawia się je przedłużonym szeptem, dla [ć] w sposób krótki, wielokrotny szeptem, dla [dź] w sposób krótki i wybuchowy, natomiast dla [ź] w sposób przedłużony i głośny.
Głoska [ź]
Utrwalenie głoski [ś] powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [ź]. Zasady ułożenia warg, języka oraz zębów jest identyczna jak w przypadku [ś]. Różnica polega na dźwięczności, która powinna się tu pojawić. Jeśli głoska jest wymawiana bezdźwięcznie, możemy użyć metody czucia skórnego – przykładamy rękę dziecka do naszej szyi podczas wymawiania głoski [ź], tak aby mogło poczuć wibracje. Jeśli ta metoda zawodzi, należy poprosić o wymawianie głoski [j] w sposób przedłużony z maksymalnie zbliżonymi do siebie zębami lub przedłużać [dź]. Można też zacisnąć skrzydełka nosa podczas głośnego oraz długiego wypowiadania [ń].
Głoska [ć]
Zasady ułożenia warg, języka oraz zębów są bardzo podobne. Różnica polega na tym, że głoskę [ś] wymawiamy długo, natomiast [ć] jest krótkie i wybuchowe. Głoska [ć] jest wymawiana dwuetapowo, najpierw występuje zwarcie czubka języka z pograniczem górnych zębów i dziąseł, które przechodzi w szczelinę jak przy [ś]. Najłatwiej wytłumaczyć dziecku różnicę poprzez przyłożenie jego ręki do naszych ust i pokazanie różnicy w długim i ciągłym wymawianiu [ś] a krótkim, przerywanym [ć]. Jeśli występują problemy z realizacja głoski, można zacząć od wymawiania krótko, intensywnie oraz szeptem głoski [ń] z zaciśniętymi skrzydełkami nosa, lub wypowiadania „tsia”, „tsio”, „tsie” ze skracaniem wybrzmiewania do [ć].
Głoska [dź]
Utrwalenie poprzednich głosek szeregu ciszącego, powinno wystarczyć aby samoistnie pojawiła się głoska [dź]. Realizacja jest podobna jak [ć], różnica polega na występowaniu dźwięczności. W przypadku problemów z udźwięcznieniem prosimy o wypowiadanie głoski [ń] z zaciśniętymi skrzydełkami nosa w sposób głośny, krótki i wybuchowy.
Kolejnym etapem jest utrwalanie głosek. Powinno ono występować po kolei dla każdej głoski, bezpośrednio po jej wywołaniu. Etapy to ćwiczenie głoski w izolacji, następnie w nagłosie w sylabach, logotomach, wyrazach (np. sia, sio, siu itp.). Następnie w śródgłosie (np. asia, asio, osia, osio, esia, esie itp.) i wygłosie (aś, oś, uś itp.). Do ćwiczeń można wykorzystywać wiele różnych zabaw m.in. memory i piotrusia logopedycznego. Gdy głoski są już wymawiane prawidłowo, ćwiczymy trudniejsze wyrazy w których występują zbitki typu „ści”.
Następnie następuje etap automatyzacji głosek szeregu ciszącego. Do tego celu używamy wierszyków, tekstów, rymowanek, opowiadań, zachęcamy dziecko do mowy spontanicznej oraz układania historyjek obrazkowych.